پپرامون کتاب “دروسٌ فی علم الاصول” یا “حلقات”
کتاب «دروس فی علم الاصول» یا «حلقات»، تألیف ارزشمند شهید والا مقام آیت الله سید محمد باقر صدر (قده)، گنجینه پر باری است که متأسفانه در حوزه های علمیه مهجور مانده، و قدر و منزلت آن، بدان گونه که شایسته آن است، دانسته نشده است.
این کتاب، مشتمل بر سه دوره (حلقه) کامل علم اصول، در سه سطح مقدماتی، متوسط و پیشرفته است. شهید صدر در مقدّمه حلقات، شرح کاملی از ویژگی‌ها و امتیازات أثر گرانقدر خود ارائه داده و به تفصیل در بیان مزایای فراوان آن نسبت به کتب رایج درسی اصول، سخن گفته است که مطالعه آن را به طالبان این علم شریف توصیه می‌کنیم.
از باب نمونه به چند مورد از نکاتی که ایشان در تألیف کتاب خود مدّ نظر داشته اند، اشاره می‌شود:
– مراعات سیر منطقی مباحث.
– رعایت ضوابط آموزشی و در نظر گرفتن سطح فهم و پذیرش محصلین.
– تبیین ثمرات بسیاری از مباحث اصولی.
– ایجاد آمادگی لازم جهت شرکت در درس خارج اصول و درک نظریات عمیق اصولی.
– حذف مباحث استطرادی و فاقد نکته علمی.
– برجسته نمودن و احیاء مباحثی که در عین اهمّیت علمی، در سایر کتب در حاشیه قرار گرفته بود و تدوین آنها در قالب فصول و ابواب نو و مستقل.
– اتّحاد روش در تدوین و طرح مباحث هر سه حلقه.
و …
بیانات بزرگان در وصف شهید صدر و اثر گرانقدر او:
مرحوم آقای صدر به معنای واقعی کلمه یک نابغه بود، ما در زمینه مسائل فکری و اسلامی و در زمینه فقه و اصول و بقیه چیزها، آدم‌های پیشرفته زیاد داریم؛ منتها نابغه خیلی نادر است. ایشان جزو نادرهایی بود که حقیقتاً نابغه بود. ذهن و فکر ایشان فراتر از کارهایی که دیگران می‌کنند، حرکت می‌کرد.
معظّم له در پیام به کنگره شهید صدر می‌نویسند:
در میان چهره‌های برجسته حوزه‌های علمیه در دهه‌های اخیر، مرحوم آیت الله شهید سیدمحمدباقر صدر یکی از ممتازین و شگفت‌انگیزترین آن‌هاست. او بی‌شک یک نابغه و یک ستاره درخشان بود… در اصول، در فقه، در فلسفه و در هر آنچه به این دانش‌ها ارتباط می‌یابد، در زمره‌ی بنیان‌گذاران و صاحبان مکتب محسوب می‌شد.
…دید نافذ و ذهن جستجوگرش، در آفاق علوم متداول حوزه‌ها محصور نمانده و هر آنچه را که برای یک مرجع بزرگ دینی در دنیای متنوّع امروز سزاوار است، به حیطه تحقیق و مطالعه کشیده بود و سخنی نو و فکری بکر و اثری ماندگار در آن می‌آفرید.
آثار علمی و شیوه تحقیق او، اکنون پیش چشم فضلای حوزه‌های علمیه قرار دارد و انگشت اشاره او آنان را به راه عظمت و مجد علمی، همراه با روشن‌بینی و جهان‌بینی و جهان‌نگری هدایت می‌کند.
آیت الله سیدکاظم حسینی حائری از تلامذه برجسته شهید صدر در مقدّمه کتاب «مباحث الاُصول» چنین نگاشته‌اند:
علم اصول، به دست توانای استاد شهید به چهارمین دوره خود گام گذارد… و دوره‌ای ممتاز از سه دوره دیگر پدید آورد. اگر ما ویژه‌گی‌های این مرحله از علم اصول را با سه دوره پیشین آن بسنجیم باید آن را «دوره رشد نهایی اصول” نام بگذاریم…
علم اصول را در قالب سه دوره درسی تحت عنوان «دروسٌ فی علم الاصول» عرضه کرد و معتقد بود که دانشجویان علوم دینی باید این مراحل را پشت سر بگذارند. سخن استاد این بود که آنچه هم‌اکنون در حوزه‌های علمیه متداول است و دانشجو باید چند کتاب اصولی را به ترتیب نزد استاد فراگیرد تا بتواند به دوره خارج نائل شود؛ اگرچه واقعاً صحیح است، اما کتاب‌های انتخاب شده صرفاً بیانگر مراحل مختلفی از دوره‌های پیشین علم اصول هستند. و شاگردان را با آنچه ضرورت دارد آشنا نمی‌کند…
استاد حجّت الاسلام و المسلمین حاج سیّد علی اکبر حائری در مقدّمه تحقیق کتاب حلقات، این کتاب را چنین توصیف می‌کنند:
شهید صدر تمام نواقصی که تغییر کتب درسی رایج را ایجاب می‌کرد, در تدوین کتاب «حلقات» مدّ نظر قرار داده است و بر همین اساس، کتاب را با روش نوینی که شایسته یک کتاب درسی بود تألیف کرد… هر حلقه در عین آنکه تمام مباحث علم اصول را در بر می‌گیرد، سطح عرضه مباحث در آن، کمّاً و کیفاً، متناسب با سطح آموزشی محصلین تنظیم شده است… بسیاری از مباحث مهمّ را تحت عناوینی مطرح کرده است که پیش از او سابقه نداشته است. او توانسته است نظریه‌ها و پیشرفت‌ها و اصطلاحات جدیدی که طیّ قرن اخیر بر علم اصول افزوده شده است را به مقداری که مناسب و مورد نیاز مرحله سطح حوزه است، در کتاب خود انعکاس دهد و مجموعه‌ای را فراهم آورد که طلبه را آماده حضور در درس خارج اصول نماید.
طلبه ای که حلقات را خوب بخواند از علم اصول در مرحله سطح بی‌نیاز است؛ البته توصیه نمی‌کنم به جای کتاب «رسائل» و «کفایه» صرفاً به خواندن حلقات اکتفا شود؛ زیرا که چه بسا کسانی که چنین کنند، توان و جرأت مراجعه مستقیم به کتب کهن و مرجع اصولی را ـ که ادبیات پیچیده خاص خود را داراست ـ از دست بدهند.
حلقات محتوای بی‌نظیر و دل‌نشینی از علم اصول را به شما عرضه می‌کند و کفایه و رسائل کلید ورود به آراء و کتب اساطین علم اصول را در اختیارتان می‌نهد و بدین‌سان آنچه از تحصیل علم اصول در مرحله سطح نیاز است، به نحو کامل تأمین شده، شرایط لازم برای حضور در درس خارج اصول مهیا می‌گردد.
گفته‌اند حلقات راه اجتهاد را کوتاه می‌کند؛ انصافاً این سخن بی‌راهی نیست.