بسم الله الرحمن الرحیم

و الصلاه و السلام علی محمّد و آله الطاهرین

قوله: «و أمّا المجوّزون  فقد استدلّوا على حجّیّته بالأدلّه الأربعه: …»[1].

ادلّهٔ قائلین به حجیّت خبر واحد

حجّیت خبر واحد یکی از قدیمی‌ترین، جنجالی‌ترین و کاربردی‌ترین مباحث علم اصول است؛ زیرا اکثر ادلهٔ احکام در فقه، اخبار آحاد هستند. از این رو موضع فقیه در مورد مسأله مزبور، سرنوشت فقه او را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

مقدّمات بحث:

۱ ـ خبر واحد مورد نظر چیست؟

خبر واحد از جهت لفظ، به شکل مضاف و مضاف الیه به کار می‌رود؛ چون «واحد» وصف مُخبر است نه خبر.

امّا از جهت معنی دو حیثیت دارد: از حیث کمّی، خبر واحد به هر خبری گفته می‌شود که به حدّ تواتر نرسد، و لو آنکه مُخبر آن متعدّد باشد، پس خبر «مستفیض» (خبر متعدّدی که به حدّ تواتر نمی‌رسد) نیز جزو اخبار آحاد است. از حیث کیفی، مقصود در این مبحث خبری است که حدّ اکثر مفید ظنّ است، از این رو بحث جاری شامل خبر واحد محفوف به قرائن مفید قطع نمی‌شود.

۲ ـ حجّیت مورد نظر به چه معنا است؟

حجّیت یک طریق به این معنا است که اگر مثبت تکلیف باشد، منجّز است؛ یعنی مخالفت با آن موجب استحقاق عقاب است، و اگر نافی تکلیف باشد، معذّر است؛ یعنی عبد در صورت مخالفت با تکلیف معذور است.

حجّیت گاه ذاتی است که فقط به حکم عقل قابل اثبات است، و گاه تعبّدی (جعلی) است که هم به حکم عقل و هم به حکم نقل قابل اثبات است. در اینجا، مقصود حجّیت تعبّدی است که یعنی شارع امر کرده است که مکلّف خبر واحد را بدون آنکه نیاز به تحقیقی در مورد صحّت و سقم آن داشته باشد، بپذیرد و مفاد آن را به منزلهٔ واقع قلمداد کند.

۳ ـ تاریخچهٔ بحث

حسب تحقیق ما فقیهان اصولی شیعه به جز شیخ طوسی، تا قبل از علامه حلّی منکر حجیّت خبر واحد ظنّی بوده‌اند، اما بعد از او و تحت تأثیر او اکثریت آنان قائل به حجیّت خبر واحد شدند[2].

البتّه به جهت عدم رشد و شفافیت مباحث اصولی در گذشته، اختلافاتی در فهم دیدگاه قدماء در این باره دیده می‌شد که نمونه‌هایی از آن در مباحث آتی کتاب (استدلال به اجماع) خواهد آمد.

۴ ـ اجمالی از بحث پیش‌رو

شیخ برای اثبات حجّیت خبر واحد، استدلالاتی از تمام ادله اربعه به ترتیب: کتاب، سنّت، اجماع و عقل به میان آورده است.

در استدلال به کتاب، پنج آیه را مورد بررسی قرار داده است که به ترتیب عبارت‌اند از: آیات نبأ، نفر، کتمان، سؤال و اُذُن. مهم‌ترین آیه، نبأ است که استدلال به آن به دو طریق صورت گرفته است: تمسّک به مفهوم آیه برای اثبات حجّیت خبر عادل و تمسّک به منطوق آن برای اثبات حجّیت خبر غیر عادل. در تمسّک به مفهوم نیز، مفهوم شرط و مفهوم وصف مورد نظر قرار گرفته است. سپس شیخ وارد بیان ایرادات استدلال به مفهوم آیهٔ مزبور شده و آنها را در دو بخش قابل دفاع و غیر قابل دفاع مطرح می‌کند.